Net als bij de Tegenlicht Meet Up in Amsterdam zijn het bij de Meet Up in Utrecht ook alléén vrouwen die in het gastenpanel zitten over de VPRO Tegenlicht-aflevering De kunst van het wegkijken. Opnieuw een bevestiging dat (kennelijk) meer vrouwen zich zorgen maken over schending van mensenrechten dan mannen.
Faryda Hussein was een van de eerste Nederlandse ambtenaren die zich expliciet uitsprak tegen de genocide in Gaza. Makkelijk was dat niet, vertelt ze. Naast Hussein zijn te gast Doke Romeijn (regisseur De kunst van het wegkijken), Anne-Marie Buis (programmamanager van het overheidsprogramma Dialoog en Ethiek) en Angélique Eijpe (voormalig ambtenaar Buitenlandse Zaken en medeorganisator van de wekelijkse sit-ins bij haar voormalige werkgever). Moderator is Martin Groenhuis. Speciale gast van de avond is de Belgische-joodse schrijfster en activiste Marie Meeusen.
Hussein, werkzaam op het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), is toevallig ook nog ‘vrouw van kleur’, wat het voor haar nog moeilijker maakte om haar zorgen te uiten toen ze zag hoe Israël reageerde op de gruwelijke Hamas-aanvallen van 7 oktober 2023. Min of meer tegen de ongeschreven regels van de ambtelijke mores in en hoewel zij als ambtenaar bij SZW niet over het buitenlandbeleid gaat, schreef ze de bestuursraad van haar ministerie, iets dat je normaal gesproken niet doet in de rijksambtenarij.
Het was aan dovemansoren gericht. Hussein: “Ik realiseerde mij later dat je niet vertrekt vanuit dezelfde basis. Ik ben geen historica, ik ben ook geen expert als het gaat om dit conflict. Maar ik zou willen zeggen, I read a book or two. Als je kijkt naar het trackrecord van Israël sinds de ontstaansgeschiedenis. Als je ziet wat er uitgesproken wordt, ‘dan gaan we dat en dat doen’, er wordt gesproken over animals en eigenlijk al om internationaal recht te schenden…, dus voor mij was het één plus één is twee.”
Op het moment dat Hussein de SZW-bestuursraad schreef, was zij gedetacheerd bij de Europese Commissie in Brussel. De toeslagenaffaire bij de rijksoverheid was nog volop gaande en er was inmiddels een programma Dialoog en Ethiek opgezet. Daarin worden ambtenaren aangemoedigd zich uit te spreken als ze misstanden signaleren. “Dat was toen heel erg een ding: spreek je uit als je ergens bang voor bent. Ik voelde mij gesteund om dat te doen. Het mooie was: ik kreeg direct een reactie. Ik werd gebeld door verschillende leden van de bestuursraad. Ik zat huilend aan de telefoon. Ik zat in Brussel, ik wist eigenlijk niet waar ik moest zijn. Ik werkte bij de Europese Commissie. Ik wist niet de weg te vinden. Ik heb een eed afgelegd in Nederland, ik was bang. Ik ben een werknemer in shock.”
Hussein kan zich ruim anderhalf jaar verder nog boos maken. “We zitten allemaal op zo’n klein schermpje. We zien oorlogsmisdaad na oorlogsmisdaad. Ik dacht: beste leden van het kabinet, kijk naar deze Instagram-accounts, volg het gewoon, dan begrijp je waar ik het over heb. Dan is alles zichtbaar. Er zijn voldoende acties, boeken, informatie. Als je dan niet handelt, als je nu nog steeds durft te zeggen: ‘ik weet niet of wat er plaatsvindt misschien mogelijk een misdaad is’. Terwijl als een ander land het had gedaan, was er allang actie ondernomen. Dus het is niet alleen: ‘we zien het niet, we begrijpen het niet’. Je wílt het gewoon niet oplossen. Je wílt er bewust niets aan doen.”
Uiteindelijk zetten Hussein en Eijpe de wekelijkse sit-ins op in Den Haag die ook in de documentaire van Romeijn zijn te zien en waarin de genocide in Srebrenica in 1995 als startpunt wordt genomen voor het huidige wegkijken door de Nederlandse overheid. Op de sit-ins komen het meest vrouwen op af. Eén man die er vrijwel wekelijks wél is, is oud-minister Jan Pronk. Hij was na de val van Srebrenica één van de eersten het woord genocide gebruikte. Het werd hem destijds in Nederland niet in dank afgenomen. In 2007 oordeelde het Internationaal Gerechtshof dat er wel degelijk genocide was gepleegd in Srebrenica.
‘Wij hebben recht op zendtijd, op rust. op massamoord’
Het benoemen van genocide en het beschermen van mensenrechten is nog steeds een ingewikkelde kwestie, reageert Alma Mustafic op Husseins woede. Mustafic, die sinds vorig jaar december ambassadeur is van de ‘mensenrechtenstad’ Utrecht: “Ik vind het heel mooi wat je nu zegt. Bij een ander land was het misschien anders gegaan. Ik zit hier ook als mensenrechtenambassadeur. Wat mij opvalt, is dat als onze bondgenoten rechtsaf gaan, dan gaan wij ook rechtsaf.”
“Kijk bijvoorbeeld naar Oekraïne hoe snel wij aan de kant van de mensenrechten zijn gaan staan. We kwamen zo op voor de mensenrechten van de Oekraïeners. Maar niet omdat we om de Oekraïeners geven. Wij geven niets om mensenrechten. Als wij de vijand, degene die mensenrechtenschendingen pleegt, haten, dan komen we in opstand, dan komen we op voor de onderdrukten. Maar als wij degene die de mensenrechtenschendingen pleegt, níet haten, als het onze vriend is, dan doen we niks.”
24 Foto’s van Gaza-protesten in Utrecht in 2024:
Niks doen, wegkijken, klachten van ambtenaren negeren. De Nederlandse overheid is er sinds de toeslagenaffaire maar al te bekend mee. Het programma Dialoog en Ethiek werd opgezet om ruimte te geven aan ambtenaren in gewetensnood.
Werkt dat programma, vraagt moderator Martin Groenhuis aan programmamanager Anne-Marie Buis. Het kan beter, reageert zij. “Wij zijn met een vrij kleine club en de overheid is fors. Als je aan een cultuurverandering werkt, heb je een lange adem nodig en dan moet je volhardend zijn. Ik ben licht optimistisch, maar er moet nog wel wat gebeuren. Op sommige plekken zie je dingen veranderen, maar het mag nog wel steviger en breder gedragen worden. We zijn er nog niet.”
Maar juist in de onderhavige kwestie, de oorlog in Gaza, is het dan weer moeilijker. Buis: “De uitnodiging was aan de bewindspersonen om zo’n moreel beraad te organiseren en daarmee het Gazabeleid van de Nederlandse regering te onderbouwen. Dat is niet gelukt.”
Angélique Eijpe kijkt meewarig toe.
Marie Meeusen, Belgisch-joodse in Utrecht: stoppen met wegkijken en elkaar steunen
“Ik denk dat er in Nederland veel redenen dat er in Nederland zo’n grote Israël-liefde is. Ik ben een boek aan het schrijven om te tonen dat je ook joods kan zijn en helemaal geen liefde kan voor Israël voelen, maar juist heel veel schaamte.
Ik kom veel op demonstraties en ik heb ook besloten om Nederland te verlaten. Dat heeft te maken met de onveiligheid die ik ervaar. Als kind wist ik al dat Nederland heeft afschuwelijk hoge holocaustcijfers. Ik hoor de hele tijd uitspraken als ‘doe maar neutraal, je moet niet gaan polariseren’.
Ik hoor heel veel neigingen om dingen niet te benoemen, om weg te kijken. Ik zie een enorm toenemende moslimhaat. Ik las vanochtend nog een artikel in de krant dat 66 procent van de moslimjongeren overweegt om Nederland te verlaten. Dat begrijp ik. Ik denk dat ze ook daadwerkelijk in gevaar zijn. Ik krijg ook moslims die mij dreigbrieven sturen die ze in hun bus krijgen waar davidsterren op staan. In heel christelijke gemeenten om maar iets te noemen.
Ik denk dat het wel echt, echt, echt belangrijk is om gigantisch aan de alarmbel te trekken voor het afbrokkelen van de rechtsstaat, de democratie, ook het verdwijnen van Tegenlicht-documentaires, dat hoort er ook helemaal bij, het oprukken van een autoritaire staat. Wij hebben hier een schaduwpremier die heel duidelijk aangeeft dat zijn grote natte droom een etno-staat is. Dus wat kun je doen? Stoppen met wegkijken en elkaar steunen.”
De kunst van het wegkijken is de laatste documentaire die Doke Romeijn maakte voor VPRO Tegenlicht. Zij gaat met pensioen. Genocide en Srebrenica liepen als een rode draad door haar journalistieke carrière.
“Ik werk al dertig jaar bij de VPRO, als researcher, als eindredacteur van Tegenlicht. Twee jaar geleden ben ik weer begonnen met documentaires maken. Ik ga over zeven weken met pensioen en ik mocht nog één programma maken bij de VPRO. Toen dacht ik: ik heb een hele lange geschiedenis met het woord genocide. Dat klinkt een beetje raar. Ik ben historcus van huis uit, mijn specialisatie was onder andere de Tweede Wereldoorlog, de holocaust en met name verzet. Daar leerde ik dat het verzet eigenlijk maar heel klein was en dat het grootste gebied tussen goed en fout zit, het grijze gebied en we allemaal in de ban zijn van goed en fout.
Ik ben bij de VPRO binnengekomen door een regisseur die werkte aan een serie Oorlogsgetuigen. Daar heb ik toen ook gesproken met mensen die de holocaust hebben overleefd. Een van de eerste onderwerpen die ik zelf maakte als regisseur was in Rwanda, een half jaar na de genocide.
Een jaar later ontmoette ik de familie Mustafic in een asielzoekerscentrum. Alma was toen 14 jaar. Ik heb met haar moeder gesproken. Ik heb toen naar aanleiding van het hele verhaal een programma gemaakt. Waarom hebben wij in Europa weggekeken, waarom hebben wij dit laten gebeuren. Ik kan mij ook nog herinneren dat ik Pronk op televisie zag en het woord ook hoorde uitspreken en daarom heb ik in de uitzending ook naar het woord gezocht.
Daar is hij toen heel erg op aangesproken. Hij had het niet mogen zeggen. Hij is toen, net als nu… Wat het belangrijkste is, is dat wij daarna nog jarenlang hebben weggekeken van wat daar is gebeurd. Van de zomer zag ik Liesbeth Zegveld, die daar een zaak van heeft gemaakt, bij Zomergasten, namens de familie Mustafic en de Dutchbattolk. Zij hebben de zaak gewonnen. Liesbeth liet een fragment zien uit de documentaire van Srebrenica, met de moeder van Alma, tot Gaza nu. En dat er ook nu wordt weggekeken. Toen dacht ik: dat is een hele mooie lijn zijn om iets mee te doen.
Na een redactievergadering heb ik Liesbeth Zegveld gebeld en gevraagd of ik kon draaien bij de zaak tegen de Nederlandse staat waarin jullie eisen dat de onderdelen van de F35-toestellen blijvend niet meer geleverd worden via Amerika aan Israël. Dat is gestopt, ze heeft de zaak in hoger beroep gewonnen. De onderdelen worden niet meer via Nederland geleverd.
Ik kwam binnen in de rechtszaal in september en ik ontmoet Alma. Die had ik al jaren niet meer gezien. Dat was een heel mooi moment. Zij volgde de zaak vanwege haar onderzoek naar genocide. Toen dachten William (de researcher van De kunst van het wegkijken, HvV.) en ik dat het mooi zou zijn als zij een rol zou spelen in deze uitzending. De parallellen zie je heel goed in deze twee zaken. Ik dacht: hoe krijg je dat samen, en dat is dus via het persoonlijke verhaal van Alma. De vraag bij al die gevallen is: hoe je het kan voorkomen? Alma is altijd bezig met waarschuwen. Je moet niet pas in actie komen als er duizenden mensen vermoord zijn. Je moet eerder in actie komen, want je ziet het allemaal aankomen.”
Kijk de Meet Up De kunst van het wegkijken:
Kijk de documentaire De kunst van het wegkijken van Doke Romeijn:
Samenstelling Meet Up: Martin Groenhuis, Marjan Heisterkamp, Harrie van Veen en Maria Verhoeven.
Laat een reactie achter